Κοπέρνικος

I

(Nicolaus Copernicus, Τορν, Μπίντγκοστς 1473 – Φρόμποργκ ή Φράουενμπουργκ 1543). Εκλατινισμένος τύπος του ονόματος του Πολωνού μαθηματικού, αστρονόμου και κοσμολόγου Νικολάι Κόπερνικ (Kopernik). Ο πατέρας του, εύπορος αστός της Κρακοβίας, είχε λάβει ενεργό μέρος στον αγώνα για την απελευθέρωση της Πομερανίας από την κυριαρχία των Τευτόνων ιπποτών και η μητέρα του, αδελφή του επισκόπου της Βάρμιας (Έρμελαντ), Λούκας Βάτσενροντ, ανήκε επίσης σε οικογένεια που διακρίθηκε στον ίδιο αγώνα.

Μετά τον θάνατο του πατέρα του, όταν ο Κ. ήταν 12 ετών, την ανατροφή του ανέλαβε ο επίσκοπος θείος του. Ξεκίνησε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Κρακοβίας, το οποίο εκείνη την εποχή είχε λαμπρή φήμη, και το 1496 εγκαταστάθηκε στην Ιταλία και φοίτησε στα πανεπιστήμια της Μπολόνια, της Πάντοβα και της Φεράρα· στο τελευταίο έλαβε, το 1503, το δίπλωμα κανονικού δικαίου. Στις αρχές του 1504 επέστρεψε στην Πολωνία και διετέλεσε, περίπου επί μία δεκαετία, γραμματέας του θείου του, επισκόπου της Βάρμιας. Μετά τον θάνατο του τελευταίου (1512) αποσύρθηκε στο Φρόμποργκ και αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στις μελέτες του.

Η φήμη του Κ. είναι συνδεδεμένη με το κοσμολογικό ηλιοκεντρικό σύστημα που διατύπωσε, το οποίο φέρει το όνομά του. Η επαναστατική, για την εποχή εκείνη, θεωρία του είχε μεγάλη επίδραση στη μετέπειτα εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης. Ο Κ. υποστήριζε ότι η Γη δεν αποτελεί το κέντρο του σύμπαντος, σε αντίθεση με τις δοξασίες που επικρατούσαν επί είκοσι συνεχείς αιώνες, αλλά έναν πλανήτη που περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο.

Αν και το σύστημα του Κ. διαφέρει από το σημερινό, εφόσον πίστευε ότι οι τροχιές των ουράνιων σωμάτων διαγράφουν τέλειους κύκλους (γεγονός που περιέπλεκε τη μαθηματική διατύπωση των τροχιών σχετικά προς εκείνες που παρείχε το σύστημα του Πτολεμαίου), και μολονότι παραδεχόταν τη σφαίρα των απλανών αστέρων, ωστόσο ο Κ. θεωρείται ο θεμελιωτής των σύγχρονων αστρονομικών αντιλήψεων. Σε αυτόν οφείλεται η ριζική αλλαγή των επιστημονικών απόψεων που αποτέλεσαν την αφετηρία της σύγχρονης επιστήμης.

Πιθανότατα, οι αμφιβολίες του Κ. σχετικά με την τοποθέτηση της Γης στο κέντρο του ακίνητου σύμπαντος γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της φοίτησής του στο πανεπιστήμιο της Κρακοβίας. Αυτές ενισχύθηκαν αργότερα, κατά την παραμονή του στην Ιταλία και κυρίως από τις στενές σχέσεις του με τον διάσημο αστρονόμο Σκίπιο ντελ Φέρο και τον μαθηματικό Ντομένικο Μαρία Νουβάρα, καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια, καθώς και από τη μελέτη των Ελλήνων αστρονόμων –στα ιταλικά πανεπιστήμια είχε σπουδάσει, εκτός των άλλων, και αρχαία ελληνικά– που υποστήριζαν ότι η Γη κινείται.

Πάντως, από το 1505 (ή σύμφωνα με άλλους, από το 1507) είχε αρχίσει να κυκλοφορεί σε αντίγραφα χειρογράφων του ένα συνοπτικό σημείωμα του Κ., αναφερόμενο στην κίνηση των ουράνιων σωμάτων, με τον λατινικό τίτλο Ν. Copernici de hypothesibus motuum coelestium α se constitutis commentariolus, με το οποίο καθορίζονταν οι βάσεις της ηλιοκεντρικής θεωρίας.

Το θεμελιώδες έργο του ήταν το De revolutionibus orbium coelestium, το οποίο επεξεργάστηκε έως τον θάνατό του. Τρία χρόνια πριν από την έκδοσή του, ο Γκέοργκ Γιόαχιμ φον Λάουχεν (γνωστός και ως Rhaeticus), ο μοναδικός μαθητής του Κ., είχε δημοσιεύσει μια πρώτη έκθεση με τις θεωρίες του δασκάλου του.Οι θεωρίες του Κ. συνάντησαν εχθρική υποδοχή, καθώς έρχονταν σε μεγάλη αντίθεση προς τις δοξασίες και τις προλήψεις της εποχής. Κύριοι πολέμιοι υπήρξαν οι ηγέτες της Μεταρρύθμισης (Λούθηρος, Μελάγχθων) και οι καθολικοί θρησκευτικοί κύκλοι που ήταν εντεταλμένοι με την ερμηνεία των Αγίων Γραφών.

Οι αστρονόμοι εκτίμησαν τα πλεονεκτήματα που παρουσίαζε η θεωρία του Κ. στον υπολογισμό των αστρικών κινήσεων, αλλά πολλοί από αυτούς (μεταξύ των οποίων και ένας από τους πιο αξιόλογους αστρονόμους και παρατηρητές, ο Τύχων Βράχιος) δεν τη θεώρησαν ικανοποιητική, καθώς ήταν αδύνατον με τα μέσα της εποχής να διαπιστωθούν μερικές κινήσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην παραδοχή της ηλιοκεντρικής θεωρίας, σε αντίθεση προς τη γεωκεντρική.

Μολονότι ο Κ. τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής του ήταν αφοσιωμένος σε αστρονομικές μελέτες, παράλληλα τον απασχολούσαν οι πολιτικές διαμάχες. Συμμετείχε ενεργά στη ζωή του συλλόγου των Κανονικών της Βάρμιας, συνέχισε την αγωνιστική γραμμή κατά των ιπποτών του Τευτονικού Τάγματος που είχε χαράξει ο θείος του και πολέμησε στην άμυνα του οχυρού Όλστιν (Αλενστάιν) το 1521 και του καθεδρικού ναού του Φρόμποργκ. Ως αποτέλεσμα της δραστηριότητάς του στη διαχείριση των πλούσιων κτημάτων της εκκλησιαστικής περιουσίας, ο Κ. άφησε και ορισμένες οικονομικές πραγματείες, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Σε αυτές συναντάται για πρώτη φορά, μεταξύ άλλων, η διαπίστωση ότι «το κακό νόμισμα διώχνει το καλό», που είναι γνωστή ως νόμος του Γκρέσαμ.

Οι δυσκολίες που συνάντησε η αποδοχή της ηλιοκεντρικής θεωρίας και η επικράτησή της συνδέονται άρρηκτα με το έργο του Γαλιλαίου, του Κέπλερ αλλά και του Νεύτωνα.

Προσωπογραφία του Κοπέρνικου.

Λιθογραφία του 17ου αι., στην οποία εικονίζεται το ηλιοκεντρικό σύστημα του Πολωνού αστρονόμου και μαθηματικού Κοπέρνικου.

II

(Αστρον.). Ο σημαντικότερος από τους δακτυλιοειδείς κρατήρες της Σελήνης. Βρίσκεται Α του κέντρου της τελευταίας και έχει διάμετρο 90 χλμ. και τοίχωμα ύψους 4 χλμ., λεπτό, οξύ στην κορυφή και συμπαγές εσωτερικά. Η επιφάνειά του έχει διάμετρο 64 χλμ. Ονομάστηκε Κ. προς τιμήν του γνωστού αστρονόμου και του νεότερου –μετά τον Αρίσταρχο– πατέρα του ηλιοκεντρικού συστήματος.

* * *

ο

αστρον. ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς κρατήρες στην επιφάνεια τής Σελήνης.

[ΕΤΥΜΟΛ. Από το όνομα τού Πολωνού αστρονόμου Nicolaus Copernicus].